Budowanie systemu językowego u dzieci z zaburzeniami komunikacji .
S.Grabias nazywa mową ,,zespół czynności, jakie przy udziale języka wykonuje człowiek poznając świat i przekazując jego interpretację innym uczestnikom życia społecznego’’
Aby człowiek mógł bez przeszkód uczestniczyć w komunikacji językowej musi dysponować pewnymi kompetencjami i sprawnościami , które wzajemnie się warunkują .
Proces nabywania języka jest jedną z najważniejszych i najbardziej skomplikowanych czynności psychicznych .To dzięki językowi wyróżniamy się spośród istot żywych, możemy przekazywać swoje myśli, doświadczenia, a brak takich możliwość jest przyczyną wielu zaburzeń natury emocjonalnej .
Język to nie tylko sprawność systemowa, pozwalająca tworzyć poprawne gramatycznie zdania i wypowiedzi .To także świadomość do czego służy to cenne narzędzie . Język to nie tylko nadawanie, ale i odbieranie .
Z językiem od samego początku związane są emocje. Przekaz werbalny pozbawiony emocji jest dla dziecka na wczesnym etapie rozwoju nieczytelny . Dziecko słuchając mowy dorosłych i przebywając z nimi, a także bawiąc się , uczy się świata w kontekście językowym.
Jak istotne są społeczno – poznawcze podstawy nabywania języka pisał w swych rozważaniach Tomasello wyróżniając trzy podstawy nabywania języka :
-scenę wspólnej uwagi
-zdolność do postrzegania intencji komunikacyjnej
-możliwość odwrócenia ról, dzięki której dzieci nabywają zdolność aktywnego używania symboli językowych
Programując język dla dziecka z zaburzeniami mowy należy pamiętać o wieloaspektowym sposobie stymulacji rozwoju oraz języka.
Element Metody Krakowskiej – programowanie języka, to technika polegająca na budowaniu dla dziecka, uproszczonego środowiska językowego, respektującego problemy rozwojowe, z jakimi boryka się osoba mające problemy komunikacyjne .
Programowanie języka nie należy rozumieć jedynie jako ćwiczeń gramatyki . Będziemy tu mówić także o tworzeniu reguł , które są zadaniem dla lewej półkuli . Reguły to zautomatyzowane , bo wielokrotnie powtarzane doświadczenia .
Zatem rozwój poznawczy dziecka zależy od ilości i jakości dostarczonych bodźców . Istotny jest fakt , że samo powtarzanie nie oznacza jeszcze rozumienia i użycia , które stwierdzimy dopiero wówczas, gdy dziecko będzie umiało samodzielnie budować wypowiedzi w nowych sytuacjach .
Programowanie języka to według J .Cieszyńskiej ,,technika kształtowania początków komunikacji językowej w oparciu o paradygmat słownikowy , gramatyczny i składniowy” . Polega na wprowadzaniu struktur językowych w odpowiedniej kolejności . Dotyczy to zarówno kategorii gramatycznych o funkcji semantycznej (np. czas i aspekt czasowników ) jak i gramatycznej (np. przypadek ,rodzaj , liczba ) .
Terapia powinna być zawsze poprzedzona wieloaspektową diagnozą rozwojową, pokazującą obszary w rozwoju dziecka , które wymagają stymulacji .
Przeprowadzając diagnozę i programując terapię należy uwzględnić prawo i lewo półkulowe elementy systemu językowego . Mózg może nauczyć się tylko tego co przetwarza . W czasie prawidłowego rozwoju sam eliminuje elementy nieprzetwarzalne – traktuje je jak szum . Uczenie się we właściwej kolejności zapewnia uczenie się w ogóle. W poznaniu systemu fonologicznego , semantycznego i syntaktycznego ma pomóc dziecku programowanie języka i nauka czytania .
Programując język należy pamiętać o wszystkich elementach Metody Krakowskiej . Stymulacji mowy towarzyszyć muszą ćwiczenia ogólnorozwojowe prowadzone według zasad tej metody, dobrane do indywidualnych potrzeb rozwojowych dziecka .
Aby bariera komunikacyjna została przełamana należy stosować naprzemienność ról pacjenta i logopedy , a także siedzenie obok dziecka ( zajęcia stolikowe ) . Logopeda musi mówić powoli , melodyjnie z nasilonym akcentem i wzniesionym głosem na końcu frazy . Usta terapeuty mogą być pomalowane czerwoną szminką. Intonacja powinna jednocześnie wyrażać przekazywany komunikat. Mówiąc należy wykonywać gesty wizualizacyjne. Dawać dziecku wystarczająco długi czas na odpowiedź.
Powinniśmy posługiwać się minimum komunikacyjnym. Minimalizacja dotyczy zarówno zasobu znaków językowych , funkcjonujących na różnych poziomach organizacji języka jak i zbioru reguł gramatycznych organizujących te znaki .
Minimum leksykalne powinno uwzględniać opis świata istniejącego wokół dziecka . Wybór wyrazów powinien uwzględniać kryterium sytuacyjne , frekwencyjne i znaczeniowe . Podstawowe reguły komunikacyjne mogą zostać wyłonione z potocznych powtarzających się rozmów .
Cechy fonologiczne są cechami dźwiękowymi i akustycznymi dlatego musimy dzieciom z zaburzeniami mowy pokazać miejsce i sposób artykulacji powtarzanych lub odczytywanych dźwięków.
Dziecko buduje zmysłowe reprezentacje fonemów dzięki ich wizualizacji .
Podczas pracy terapeutycznej budujemy zarówno system językowy jak i reguły jego użycia.
System językowy i komunikacyjny możemy zminimalizować ustalając hierarchię kategorii językowych. Należy tak opisywać rzeczywistość , aby dziecko mogło się w prosty sposób zapoznać ze znaczeniami leksemów.
Język kierowany do dziecka niemówiącego musi charakteryzować się uproszczoną składnią oraz stosowaniem słów z pól semantycznych dla niego ważnych (nazwy członków rodziny, nazwy zwierząt, nazwy pokarmów, zabawek, części ciała, ubrania, wyposażenie domu, świat poza domem). Ważna jest duża liczba powtórzeń . Minimum , które budujemy powinno być wykorzystywane w mowie i w piśmie. Wyrazy powinny być grupowane w parach lub opozycjach , a pierwsze słowa wybierane ze względu na frekwencję występowania w otoczeniu dziecka (np. kura dla dziecka ze wsi u którego na podwórku są kury) . Reguły gramatyczne poznawane będą w wypowiedziach . Budując język zawsze trzeba pamiętać o indywidualnych potrzebach pacjenta oraz o środowisku społecznym w jakim się znajduje (nie zawsze najbliższą osobą dla dziecka jest mama, bo może to być np. babcia). Ważne jest aby dziecko umiało opisywać świat w którym uczestniczy.
Musimy także pamiętać o uwarunkowaniach fizycznych małego człowieka tj. motoryce aparatu artykulacyjnego (obserwacja sposobu oddychania, jedzenia, połykania). Wówczas odpowiednio dobieramy miejsce do siedzenia, co pomoże odpowiednio optymalizować np. nadmierne napięcie mięśniowe. Stymulując mowę w tak ciężkich przypadkach musi być wprowadzona terapia karmienia.
Aby mogło się pojawić naśladowanie wypowiedzi terapeuty, dziecko musi mieć wypracowane wspólne pole uwagi słuchowej i wzrokowej .
Ćwiczenia z dzieckiem powinny rozwijać pamięć symultaniczną i sekwencyjną, myślenie przyczynowo-skutkowe, myślenie przez analogię, kategoryzację. Powinny stymulować funkcje słuchowe( pomocny przy tym jest program słuchowy ,,Słucham i uczę się mówić ‘’ E. Wianeckiej-,,Samogłoski i wykrzyknienia’’, ,,Wyrażenia dźwiękonaśladowcze’’). Powinien odbywać się trening percepcji wzrokowej, wybór dominującej ręki oraz stymulacja umiejętności lewopółkulowych (sekwencje, relacje, szeregi) . Istotna jest zabawa, a także trening umiejętności społecznych (np. kiedy dziecko próbuje uderzyć, należy stanowczo przytrzymać rękę i powiedzieć ,,nie wolno’’)
Niezwykle istotną rzeczą jest także odnalezienie sensu oddziaływań terapeutycznych przez rodziców, a także ich uczestnictwo w tym procesie. Rodzice mają bowiem wpływ na to co dzieje się w domu i to oni mogą np. ograniczyć korzystanie z telewizji czy komputera .
Uczenie się warunkuje stosowanie przez terapeutę procedury powtarzania, rozumienia, nazywania.
Zaczynamy od prawopółkulowych elementów języka, a mianowicie: samogłosek, wykrzyknień, onomatopei i rzeczowników w mianowniku.
Jako pierwsze wprowadzamy samogłoski prymarne A ,U ,I wypisane drukiem na osobnych kartonikach . Samogłoskom towarzyszą ruchy dłoni . Korzystamy z książeczek opracowanych przez J. Cieszyńską do nauki czytania ,,Kocham czytać’’.
Samogłoskom nadajemy znaczenie, piszemy Dziennik Wydarzeń, gdzie bohaterem jest nasz pacjent, a dzięki rysunkom przedstawiamy historyjki z codziennego życia dziecka. Zamieszczamy zdjęcia domowników . Dziecko dzięki temu odczytuje swoje przygody, a to wpływa na motywację do dalszej pracy .
Wykorzystanie Dziennika Wydarzeń w pracy terapeutycznej pozwala na stworzenie wspólnego pola uwagi, co jak wcześniej wspomniałam jest konieczne do pracy przy budowaniu systemu językowego. Rozwija funkcję symboliczną, stymuluje naśladownictwo i naukę czytania .
Części mowy wprowadzamy w następującej kolejności:
1 Rzeczownik
- Czasownik
- Przymiotnik
- Przysłówek
- Zaimek
- Przyimek
- Liczebnik
Kolejność wprowadzania reguł odmiany rzeczownika jest następująca: Mianownik i Dopełniacz, Biernik, Miejscownik, Narzędnik, Celownik.
Najlepiej ćwiczyć z dzieckiem zmianę znaczenia w opozycji mianownik: dopełniacz w zabawie np.
Co jest? (lala, miś ,auto)
Czego nie ma? (lali, misia, auta)
Pojawienie się fleksji uwarunkowane jest połączeniem dwóch wyrazów w wypowiedzi (daj auto, daj lalę). Czasownikiem, który jest najważniejszy dla dziecka , bo posiada moc sprawczą, a zakłada interakcje między dwoma osobami jest czasownik ,,daj’’.
Już w pierwszym etapie programowania języka należy wprowadzić prymarne czasowniki pogrupowane wg. schematów składniowych:
-schemat zdarzenia
-schemat czynności
-schemat doznawania
-schemat bycia
-schemat posiadania
-schemat przemieszczania
–schemat przekazywania
Należą do nich: ,,daje, śpi, pije, je, myje, bawi się, stoi, siedzi, leży, boli, boi, płacze, pada, lata, pływa, biega, skacze, lubi, /nie lubi, maluje, rysuje, mówi, słucha, sika, gotuje’’
W koniugacji wprowadzamy najpierw czasownik w trzeciej osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego (ALA JE, MAMA JE ).
W miarę postępu terapii słownictwo dziecka powiększa się o kolejne części mowy .
Przymiotnik wprowadzamy w parach opozycyjnych np. duży- mały, wesoły- smutny, nowy- stary, mokry-suchy, chory-zdrowy, , gruby-chudy, brudny- czysty, gorący- zimny, ładny- brzydki, grzeczny- niegrzeczny.
Przysłówek prymarnie pełni funkcję okolicznika, będąc określeniem czasownika ( np. szybko- powoli, blisko-daleko, mało-dużo, wesoło-smutno, ciepło-zimno, ciepło-gorąco ,wysoko—nisko).
Przysłówki prymarne, które pojawiają się podczas zajęć w komunikacji z terapeutą powinny być poparte gestykulacją i mową ciała .
Prymarnymi zaimkami są: tu, on, ona, ja, ty, mój .
Przyimek wprowadzamy w połączeniu z wyrazem np. na nosie , w domu, do sklepu.
W fazie początkowej nabywania języka używamy liczebników głównych od 1 do 10 .
Spójniki najłatwiej wprowadzamy podczas opisywania zdjęć, obrazków . Bazujemy na słownictwie znanym dziecku np. ALA JE I KOT JE.
Czasowniki zapisujemy na czerwono , a przymiotniki i rzeczowniki na czarno.
Programując język dziecka , które nie mówi trzeba zacząć od łatwych konstrukcji językowych , bo jak pisze S. Grabias należy ,,uczyć realnie istniejących wypowiedzi stosowanych przez członków danej społeczności do chwili, aż system językowy ukształtuje się w umyśle dziecka’’.
Bibliografia
1 . Z.Orłowska –Popek , Praca nad budowaniem systemu językowego u niesłyszących dzieci z implantem ślimakowym , [w;]Zagadnienia mowy i myślenia ,M .Michalik ,A .Siudak (red .), Kraków 2010
2 . J .Cieszyńska , Metoda Krakowska wobec zaburzeń rozwoju dzieci , Kraków 2013
3 .J .Cieszyńska , Z .Orłowska –Popek , M .Korendo , Nowe podejście w diagnozie i terapii logopedycznej – metoda krakowska , Kraków 2010
4 . J .Cieszyńska, M .Korendo , Wczesna interwencja terapeutyczna , Kraków 2012
5 .J .Cieszyńska ,Nauka czytania krok po kroku ,.Jak przeciwdziałać dysleksji , Kraków 2005
6 .J .Cieszyńska, Od słowa przeczytanego do wypowiedzianego .Droga nabywania systemu językowego przez dzieci niesłyszące w wieku poniemowlęcym i przedszkolnym , Kraków 2001
7 .S . Grabias , Zasady minimalizacji zasobów leksykalnych dla potrzeb glottodydaktyki ,Lublin1992
8 . J .Cieszyńska, Kocham uczyć czytać .Poradnik dla rodziców i nauczycieli , Kraków 2010
9 . S. Grabias, M. Kurkowski, Logopedia. Terapia zaburzeń mowy, Lublin 2012
Opracowała Beata Adamska- pedagog, logopeda