Czym różni się obecna sytuacja od dorastania w latach poprzednich?
W literaturze specjalistycznej jest wiele definicji i teorii kryzysu. Wszystkie wskazują, że jest to sytuacja napotykania trudności w realizacji ważnych celów życiowych. W toku swojego życia wypracowujemy własne schematy funkcjonowania, dzięki którym realizujemy swoje potrzeby i zamierzenia. Kiedy na drodze do osiągnięcia wyznaczonych celów spotykamy przeszkodę, której nie możemy pokonać za pomocą dotychczasowych sposobów radzenia sobie z trudnościami, może to spowodować stan dezorganizacji i zamieszania. Mówimy wtedy o kryzysie. Kryzys jest normalnym zjawiskiem w życiu człowieka. Jest zjawiskiem indywidualnym i subiektywnym. Dotyka każdego, jednak u każdego ma jednostkowy przebieg i może być wywołany przez różne okoliczności.
Spotykamy kryzysy rozwojowe (występujące w życiu każdego człowieka, niezbędne dla dalszego rozwoju jednostki) egzystencjalne (dotyczące trudnych życiowych wyborów, wywołane konfliktami wewnętrznymi i lękami) i sytuacyjne (zaskakujące i nieprzewidywalne, poza naszą kontrolą, generują silne poczucie zagrożenia, często traumatyczne).
Pandemia Covid19 ma cechy wszystkich tych kryzysów jednocześnie. Młodzi ludzie muszą zmagać się z destabilizacją życia rodzinnego, izolacją od rówieśników koniecznością zmiany nawyków (utratą bezpiecznej rutyny), niepewnością przemieszaną z lękiem (spowodowaną intensywną ekspozycja na negatywne informacje dotyczące pandemii i jej skutków) oraz stresem związanym z naturalnymi zmianami rozwojowymi jakich doświadczają zarówno w sferze fizycznej jak i emocjonalnej.
Przeprowadzono szereg badań (m.in.. we Włoszech, Danii, USA), które wykazały na utrzymujące się skutki somatyczne u dzieci i młodzieży, zarówno po przebyciu choroby jak i na skutek wprowadzonych ograniczeń. Najczęstsze z nich to:
- bezsenność,
- bóle i napięcia w klatce piersiowej,
- przekrwienie nosa,
- zmęczenie,
- bóle mięśni i stawów,
- trudności z koncentracją uwagi,
- pogorszenie się stanu psychicznego, co objawiło się nasileniem występowania objawów lękowych, depresyjnych, nerwicy natręctw, agresją (w tym autoagresją) czy oddalenie się od rodziny.
Podobne tendencje obserwujemy również w Polsce, co potwierdza liczba osób zgłaszających się po specjalistyczną pomoc.
Skutki psychofizyczne nie są jedynymi z jakimi muszą zmagać się młodzi ludzie. U wielu z nich nasiliły się trudności edukacyjne i związane z nimi zaległości programowe. Zwiększyły się nierówności między poszczególnymi uczniami jak i między całymi szkołami. Spowolniony został rozwój umiejętności poznawczych nabywanych w grupie społecznej.
Jak możemy pomóc?
Dzieci młodsze potrzebują powrotu do bezpiecznego środowiska gdzie mogą bez obaw poznawać, rozwijać się i doświadczać. Potrzebują zatem:
- poczucia bezpieczeństwa
- czasu i uwagi
- bliskości osób znaczących
- stałego/uporządkowanego schematu dnia
- przekonania, że nie są odpowiedzialne za aktualną sytuację (zwłaszcza gdy ktoś z bliskich ucierpiał na skutek pandemii)
- wysłuchania
- zabawy
- odpoczynku i relaksu
- szczerych odpowiedzi na nurtujące je pytania, zwłaszcza gdy czegoś się boją (odpowiedzi należy jednak udzielać bez opowiadania o szczegółach mogących zintensyfikować objawy lęku)
Dzieci starsze i młodzież, podobnie jak dzieci młodsze, potrzebują poczucia bezpieczeństwa i stałości, jednak aby moc je odbudować muszą włączyć do tego doświadczenia z ostatnich lat, a więc niezbędne będą:
- czas i uwaga
- utrzymanie porządku dnia
- bliskość osób znaczących
- informacje o tym co się stało
- informacje o tym co ich czeka
- wysłuchanie, akceptacja trudnych emocji i słabości
- prawda, szczerość i poważne traktowanie napotykanych obaw
- utrzymanie obowiązujących zasad
- odbudowanie poczucia sprawstwa, wyznaczanie zadań dzięki którym będą czuć się potrzebni i pomocni
Jak mówić do dzieci?
Aby odbudować poczucie bezpieczeństwa dziecko potrzebuje bezwarunkowej akceptacji, zwłaszcza w chwilach okazywania słabości. Musi czuć się ważne i potrzebne. Pomóc mogą takie zwroty jak:
- Jestem tu dla Ciebie
- Nie ma w tym nic złego że płaczesz/boisz się
Czego robić nie wolno!!!
Prawidłowe przejście kryzysu związane jest z silnymi emocjami które należy przeżyć aby móc odzyskać równowagę. Zaprzeczanie im bądź ukrywanie przed otoczeniem nie tylko spowalnia ten proces ale może skutkować trudnościami w dojściu do równowagi. Aby pomóc młodym ludziom w akceptacji tych emocji wystrzegajmy się zwrotów takich jak:
- Nie wolno Ci tak mówić/myśleć
- Ciesz się że żyjesz
- Nie powinieneś się tak czuć
- Musisz być silny
- Widocznie tak miało być
- Przejdzie Ci
- Nie płacz, nie krzycz
Kiedy potrzebna jest pomoc?
Aby prawidłowo przebiegł proces odzyskiwania stabilizacji pomoc rodzica jest niezbędna cały czas. Objawy psychosomatyczne o których pisaliśmy wcześniej słabną w okresie wakacyjnym, jednak przewidywana jest fala nawrotu po powrocie do nauki, bez względu w jakiej formie. Jeśli chcemy dobrze wykorzystać ten czas już teraz wzmacniajmy nasze dzieci, aby usprawnić ich funkcjonowanie w kolejnych miesiącach i latach.
Aby nasza pomoc mogła pomóc dziecku, czyli ostatnie i najważniejsze
Jeśli chcemy pomóc dziecku musimy najpierw zdać sobie sprawę jak obecna sytuacja odcisnęła piętno na nas samych. Podobnie jak młodzi ludzie, rodzice zostali pozbawieni fundamentalnego poczucia bezpieczeństwa, wielu pogorszyła się sytuacja finansowa, rodzinna i zdrowotna. Wiele osób wycofało się życia społecznego na rzecz spędzania czasu przed ekranem komputera. Nie czując się bezpiecznie i targani własnymi kryzysami stanowimy słabsze oparcie dla osób za które odpowiadamy. Świadome przepracowanie i akceptacja obecnej sytuacji pozwoli odzyskać równowagę w całym systemie rodzinnym. Niezbędne są również działania związane z redukowaniem stresu takie jak uprawianie sportu czy świadome spędzanie czasu z rodziną.
Zadbajmy o siebie aby móc zadbać o najbliższych.
Opracowała mgr Agnieszka Patrzałek
psycholog, PPP Olkusz